Avrupa Birliği ve Çağın Koşullarına Uygun Dil Hakları – Prof. Dr. Kutlay Yağmur

Prof. Dr. Kutlay Yağmur
Tilburg Üniversitesi – Hollanda

Dünya genelinde devletlerin insan hakları konusunda vatandaşlarından çok daha geride olduğunu öne sürebiliriz. Sivil toplum örgütleri ve insan hakları savunucuları bir ülkede yaşayan insanların eşit haklara sahip olması konusunda çok daha somut öneriler sunmaktadır. Geçmişe kıyasla insan hakları konusunda elbette çok mesafe kat edilmiştir ancak daha hâlâ dilsel azınlıklar konusunda insanlık istenilen düzeye kesinlikle gelememiştir. Elbette Birleşmiş Milletler ve Avrupa Birliği (AB) gibi devlet üstü kurumlar artık ayrımcılığın ve ırkçılığın kabul edilemez olduğunu yayımladıkları beyannamelerle ilan etmektedirler. Özellikle Avrupa Birliği tüm insanlığa örnek olacak şekilde çoğulcu politikalar geliştirmeye devam etmektedir. Daha 1980’lerde Avrupa’da yerel dilsel azınlıkların maruz kaldıkları baskı ve anadillerini konuşamamaları gerçeğini düşünürsek gelinen aşamada AB çok mesafe kat etmiştir. Avrupa Birliği devletler üstü bir kurum olarak çoğulculuktan ve azınlık haklarından yanadır ve bu konuda birçok bildirge yayımlamıştır ancak AB’ye üye devletlerin birçoğunun bu idealleri eşit şekilde paylaştığını iddia etmek zordur. Birçok AB üyesi ülke etnik ve dilsel çoğulcu politikaları kabul etmemektedir. AB’nin kurucu üye ülkelerinden birisi olan Fransa daha hâlâ Yöresel Diller ve Azınlıklar antlaşmasını parlamentosunda onaylamamıştır. Bulgaristan ve Yunanistan gibi ülkeler de buna dâhildir.

Daha çoğulcu politikaların gerçek anlamda uygulanabilmesi için bu yazımda yapılması gerekenleri sunacağım. Mevcut durumu kavrayabilmek için önce ne tür yasalar ve uygulamalar olduğunu değerlendirip sonra atılması gereken adımları tartışacağım.

Dil hakları tartışması

1948 yılında yayımlanan Uluslararası İnsan Hakları Beyannamesinde belirtildiği gibi azınlıkların her türlü dilsel, dinsel ve kültürel hakları yasalarla korunmalıdır. Bu konuda son yıllarda artan bir bilinç vardır. Uluslararası hukuka göre de azınlıkların haklarının koruma altında olması gerektiği vurgulanmaktadır. 1993 yılında Birleşmiş Milletler tarafından Viyana’da yapılan Dünya İnsan Hakları konferansında vurgulandığı gibi: azınlıkların haklarının korunması içinde yaşadıkları ülkenin sosyal bütünlüğü ve güvenliği için de önemlidir. Bu temel insan haklarına gösterilmesi gereken saygının sadece azınlıkların kültürel haklarına saygı bağlamında değil aynı zamanda içinde yaşanılan toplumun güvenliği ve huzuru için de koşul olduğu hem Birleşmiş Milletler hem de Avrupa Birliği belgelerinde sıkça dile getirilmektedir. Ancak uygulamaya baktığımızda karşımıza ciddi sorunlar da çıkmaktadır. Uluslararası yasa ve mevzuat eleştirel bir gözle incelenince bu yasaların kesinlikle yeterli olmadığı ortaya çıkmaktadır. Örneğin, BM tarafından 1966 yılında yayımlanan Uluslararası Medeni ve Siyasi Haklar antlaşmasının 27’inci maddesi aşağıdaki hükmü içermektedir:

Etnik, dini ve dilsel azınlıklar barındıran ülkelerde yaşayan ve bir etnik, dini veya dilsel azınlık grubuna ait olan bireylerin kendi toplumları içinde kendi anadillerinde konuşma hakları, kendi kültürel değerlerini yaşatma hakları ve kendi dinlerinde ibadet etme hakları göz ardı edilmemelidir.

Söz konusu hüküm bir kuraldan ziyade bir dilektir. Bu antlaşma maddesi üye devletler açısından hiçbir yaptırım gücü olmayan bir maddedir ve iyi dilekten öte bir gücü yoktur. Her şeyden önce bu maddede herhangi bir azınlık tanımı dahi yoktur. Yunanistan Avrupa Birliği kurallarına aykırı olduğu halde yerel azınlıkların dilsel haklarını vermemekte direnmektedir. Bunu da Lozan antlaşmasına dayandırarak azınlık kavramını “din” ölçütüne bağlamaktadır. Eğer Birleşmiş Milletlerin veya Avrupa Birliğinin bu konuda somut kabul edilebilecek ölçütleri olsaydı bu siyasal ikiyüzlülüğü yapması mümkün olamayacaktı. Nitekim bu konuda çifte standart sergileyen sadece Yunanistan değildir; birçok ulus-devlet aynı siyasal ilkesizliği sergilemektedir. 27’inci maddede dile getirilen önemli bir ayrıntı da gruplar yerine bireylerden bahsedilmiş olmasıdır. Bu durum da “toplumsal” hak arayışlarını sınırlamaktadır. Bireysel haklar medeni haklar kapsamında olduğu için siyasal düzleme çekilmesi zorlaşmaktadır. Bu da hem Birleşmiş Milletlerin hem de Avrupa Birliğinin aslında kaleme aldıkları maddeleri çok bilinçli bir şekilde devletlerin hükümranlık haklarına hiçbir zarar vermemek için oluşturduklarını kanıtlamaktadır. Bu açıdan bakınca en üst düzeyde çifte standartla karşı karşıya olduğumuzu anlıyoruz.

1966’da Birleşmiş Milletlere hâkim olan ulus-devlet dokunulmazlığı yargısının sonraki bildirgelerde değiştiğini görüyoruz. Örneğin 1992 Birleşmiş Milletler Aralık ayı genel kurulunda açıklanan BM Etnik, Dini ve Dilsel Azınlıkların hakları beyannamesinin 4’üncü maddesinde ilk defa devletlere çok sınırlı da olsa yaptırımdan söz edildiğini görüyoruz.

Üye devletler ülkelerinde yaşayan azınlık gruplara ait bireylerin kendi kültürlerini ve özelliklerini geliştirmeleri için onların anadillerini öğrenmeleri ve öğretmeleri ve yaşadıkları ülkenin ekonomik gelişimine ve büyümesine destek olmaları için gerekli uygun koşulların yaratılması için önlemler alır.

Elbette söz konusu 4’üncü maddenin de herhangi bir yaptırım gücü olduğundan söz edilemez. Önceki bildirgelerde olduğu gibi burada da bir dilek vardır. Ancak söz konusu dilek önceki yıllardakine oranla daha güçlü dile getirilmiş ve ilk defa anadilin öğrenilmesi ve öğretilmesi için önlemlerden söz edilmiştir.

Hollanda Türk toplumunun Hollanda devletini mahkemeye verdiği davada Türk kökenli avukatların üzerinde ayrıntılı olarak durdukları uluslararası antlaşmalardan birisi Birleşmiş Milletlerin Genel Kurulunda Kasım 1989’da kabul ettiği Çocuk Hakları Anlaşmasıydı (The Convention on the Rights of the Child). Söz konusu uluslararası belge tüm dünya çocuklarının anadili ve kimlik hakları için model olma niteliğindedir. O maddeleri kullanarak azınlıkların çocuklarının haklarına sahip çıkması mümkün değildir ancak o maddeleri ilke edinerek öncelikle azınlıkların kendilerini bilinçlendirmeleri ve bu konuda duyarlılık yaratmaları mümkündür. Bu duyarlılık oluştuktan sonra mücadele daha kolay olacaktır.

Çocuk Hakları beyannamesinin birkaç maddesini tartışmamız öne süreceğimiz etnik grupların anadili hakları girişimi için bize bir temel oluşturacaktır. Bu anlaşmanın 29.1c maddesine aşağıdaki gibidir:

Madde 29.1c

Üye devletler çocuğun eğitimi konusunda aşağıdaki hususlarda mutabıktırlar:

Çocuğun ailesine, kültürel kimliğine, diline ve değerlerine, içinde yaşadığı ülkenin ulusal değerlerine, kültürel kökenlerinin olduğu ülkenin değerlerine ve kendininkinden farklı medeniyetlere saygının geliştirilmesine yönelik olmalıdır.

Madde 30

Topraklarında etnik, dinsel veya dinsel azınlıklar barındıran ülkelerde herhangi bir etnik gruba dâhil olan çocukların kendi toplumları içinde kendi kültürünü yaşatması, kendi dininde ibadet etmesi veya kendi anadilinde konuşma hakkı inkâr edilmemelidir.

29’uncu maddeye göre 30’uncu maddenin daha genel olduğunu görüyoruz. Ancak her iki maddede çocukların dil hakları açık bir dille ortaya konmaktadır. Çocuk hakları beyannamesinde anadili hakları dile getirildiği halde hukuksal olarak bağlayıcı unsurlar içermediği için devletler üzerinde yaptırım gücü yoktur. Nitekim Hollanda mahkemesi devletin azınlıkların anadilinde eğitim yaptırmak gibi bir zorunluluğu olmadığına karar vermiştir. Bu durumda, uluslararası anlaşmaların yaptırım gücü olmadığı sürece neden yapıldığını sorgulamak gerekmez mi? Bir taraftan evrensel olarak tüm çocukların dilsel, dinsel ve kültürel hakları vardır denilecek, diğer taraftan da bu hakların güvence altına alınması için hiçbir bağlayıcı hüküm olmayacak! Bunu hukuki ve insani olarak açıklamak güçtür. Buradan somut bir politik söylem çıkarılması mümkündür: Devlet üstü kurumlar ulus-devletlerin iç işlerine karışamamaktadır. Yani “ulus-devletler öldü” tezini savunanlar hayal dünyasında yaşamaktadırlar.

Avrupa Birliğinin bu konuda yayımladığı yasalar ve bildirgeler oldukça fazladır. Burada konuyu daha fazla uzatmamak için daha fazla ayrıntıya girmeyeceğim ancak Avrupa Konseyinin Bask, Katalan veya Korsika azınlıklarına yönelik hazırladığı kural ve ilkelerin göçmen grupları içinde geçerli olması gerektiğini hatırlatmamız gerekiyor. Evinde yaşadığı ülkenin dili dışında bir dil konuşan her çocuğun dil hakları vardır ve bu temel insan hakkı tüm çocuklara ayrım yapılmaksızın tanınmalıdır. Bu bağlamda Avrupa Birliğine, UNESCO’ya, Birleşmiş Milletlere ve Avrupa Konseyine aşağıdaki DÜNYA ÇOCUKLARI DİL HAKLARI BİLDİRGESİNİ öneriyoruz:

• Etnik, dilsel, ırksal ve dini kökenlerinden bağımsız olarak TÜM ÇOCUKLAR EŞİTTİR.
• Köken siyaseti yapmak kabul edilemez.
• Etnik, dilsel, ırksal ve dini kökene dayalı ayrımcılık cezai işleme tabi olmalıdır.
• Dil yasakları kabul edilemez. Her çocuğun annesinden öğrendiği dilde konuşma hakkı en temel ve evrensel haktır. Okullarda karşılaşılan resmi dil dışında bir dil konuşma yasağı kabul edilemez.
• İçinde yaşanılan toplumun resmi dilinden farklı bir dilde konuşan grupların anadili hakları yasayla güvence altına alınmalıdır.
• Azınlık dillerinde eğitim hakkı temeldir. Devletler bu hakkı güvence altına almak zorundadır.
• Okul öncesi eğitimde iki dilli eğitim yaklaşımları benimsenmeli özellikle göçmen çocuklarının dilsel asimilasyona tabi tutulması yerine hem anadillerinde hem de resmi dilde eğitim almaları sağlanmalıdır.
• İlköğretimin en az ilk iki yılında anadilde eğitim yapılmalı ve çocukların hem anadillerinde hem de resmi dilde okuma-yazma öğrenmesi sağlanmalıdır.
• İlköğretimin ilk yıllarından itibaren tüm çocuklar anadilleri dışında en az iki dil öğrenmelidir. (Bunun yapıldığı ülkeler vardır ve bu mümkündür.)
• Avrupa Birliği gibi hukukun üstünlüğüne mutlak bağlılığı olan kurumların dilsel, ırksal ve dini ayrımcılıklara kesinlikle izin vermemesi gerekmektedir. Bu doğrultuda üye devletlere yaptırım uygulanmalıdır.
• Avrupa Birliğine üye devletlerin azınlık grupların dilsel ve kültürel haklarına saygı duyması ve farklı dil ve kültürlerin yaşatılması için somut önlemler alınması yasayla güvence altına alınmalıdır. Bu temel hakkı ihlal eden devletlere yaptırım uygulanmalıdır.
• AB’ye üye ülkelerde dini, dilsel ve kültürel temelde ayrımcılık yapılmasına izin verilmemelidir. Bu tür sorunların karşılaşıldığı ülkelere gerekli yasal müdahalelerde bulunulmalıdır.
• Dini, dilsel ve etnik temelde yapılan ötekileştirmeye karşı çıkılmalıdır.
• Farklı kökenlerden gelen çocukların içinde yaşadıkları toplumun dilsel ve kültürel değerlerine saygı duyması ve içinde yaşadıkları topluma mutlak uyumları sağlanmalıdır.
• Avrupa Birliğine üye tüm ülkelerin okullarında ırkçılık karşıtı eğitim programları olmalıdır.

Bu maddeler temel ilkeler olarak hem devlet kurumları hem de sivil toplum örgütleri tarafından içselleştirilmeli ve hayata geçirilmelidir. Azınlıklara ait bireylere de diğer kültürlere saygı ve uyum içinde yaşamın önemi öğretilmelidir. Bunun için de okul öncesi eğitimden başlayarak kademeli bir eğitim programı mutlaka hazırlanmalıdır.